Tytułem wstępu

Z uwagi na wszechstronne konsekwencje konfliktów zbrojnych, szczególnie dotkliwe dla państw i społeczności, jakie padały ofiarą agresji zbrojnej i – w konsekwencji – różnego rodzaju aktów przemocy, obok zaprzestania aktów napastniczych w jurysdykcji dotyczącej rozwiązywania konfliktów u progu XX wieku pojawiły się inne formy zadośćuczynienia stronom pokrzywdzonym. Jedną z najważniejszych z nich jest wypłata reparacji wojennych dla ofiar wojen, prześladowań i konfliktów¹. Działanie to stanowi ważny, choć nadal dość rzadko stosowany element regulacji stosunków międzynarodowych.

Reparacje jako przedmiot prawa międzynarodowego

Finansowe zadośćuczynienie za szkody wyrządzone przez agresora stanowiło jeden z głównych punktów rozliczenia Niemiec za ich winę w wywołanie I wojny światowej². Interesujące, że kwestię reparacji jako zadośćuczynienie za krzywdy z przeszłości, także te natury kolonialnej, wysuwa obecnie także szereg społeczności etnicznych i kulturowych, nie reprezentujących instytucji państwa, jak np. afroamerykańska społeczność Stanów Zjednoczonych Ameryki³.

Zasadność takiej formy rozliczenia państw-agresorów z przeszłością podnoszą na arenie międzynarodowej przede wszystkim podmioty pokrzywdzone. I tak np. żądania reparacji wobec Niemiec wysuwała Grecja w odniesieniu do okupacji z lat 1941-1944, a także poszczególne miasta włoskie, które zdobyły się na wysiłek podliczenia strat poniesionych w trakcie okupacji. Niekiedy procesy rozliczeniowe ciągnęły się wiele. Jako ciekawostkę można podać, iż ostatnią ratę reparacji wojennych za I wojnę światową Republika Federalna Niemiec wypłaciła Francji i Wielkiej Brytanii dopiero w 2010 roku⁴.

Reparacje wojenne nadal stanowią jeden z elementów kończących oficjalne kończenie konfliktów zbrojnych. Jako przykład podać można wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który 9 lutego 2022 r. postanowił obarczyć rząd Demokratycznej Republiki Konga kwotą 325 mln dolarów reparacji na rzecz Ugandy, uznając, iż suma ta pozwoli na naprawę części zniszczeń wywołanych podczas konfliktu między tymi państwami oraz stanowić będzie poważne wsparcie dla ugandyjskiej gospodarki, zniszczonej wojną⁵. Zagadnienie reparacji jest również obecne wokół agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, a w dyskusji międzynarodowej pojawiają się już otwarcie głosy, iż należy wykorzystać część rosyjskich aktywów finansowych zamrożonych w państwach zachodnich, by przekazać je Ukrainie w ramach rekompensaty za straty poniesione podczas wojny⁶.

Reparacje wojenne w stosunkach polsko-niemieckich

Kwestia reparacji wojennych dla Polski ze strony Niemiec pozostawała w cieniu budowy dobrych stosunków sąsiedzkich od pierwszych miesięcy po odsunięciu komunistów od władzy w Polsce. Przyjęto przy tym milcząco, iż temat ten nie powinien być poruszany z uwagi na ostateczne utrwalenie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Z czasem jednak po stronie polskiej pojawiły się głosy, iż sprawy reparacji za niemieckie zbrodnie i rabunki nie mogą być rozliczone wyłącznie w oparciu o powojenne nabytki terytorialne uzyskane kosztem Niemiec⁷.

Powrót do tej trudnej tematyki nastąpił na krótko po wejściu Polski w skład Unii Europejskiej. Temat ten został w dużym stopniu wywołany przez żądania części niemieckich środowisk tak zwanych Wypędzonych, skupionych m.in. w Powiernictwie Pruskim. Reakcja ze strony polskiej była emocjonalna i natychmiastowa. 10 września 2004 r. Sejm RP przyjął uchwałę, wzywającą polski rząd do domagania się od rządu RFN wypłaty reparacji wojennych, natomiast niektóre polskie miasta, takie jak Warszawa, Poznań i Gdynia podjęły starania na rzecz oszacowania swoich strat powstałych w wyniku II wojny światowej. Mimo to, rządy obu państw uznały za wiążącą ekspertyzę ekspercką sporządzoną przez Jerzego Barcza i Jochena Froweina, której zasadnicza konkluzja sprowadzała się do braku podstaw strony polskiej do żądania reparacji od Niemiec oraz nieważności indywidualnych roszczeń ze strony niemieckiej wobec Polski⁸.

Można zastanawiać się, na ile oświadczenie obu rządów zamykało sprawę pod względem prawa międzynarodowego. W tym kontekście przywołać należy szereg aktów prawnych mających znaczenie nie tylko bezpośrednio w relacjach polsko-niemieckich. Na mocy układu poczdamskiego regulującego kwestię reparacji po II wojnie światowej uznano, iż Rzeczpospolita Polska swoją część tego rodzaju świadczeń otrzyma z puli przyznanej Związkowi Sowieckiemu. Z uwagi na całkowitą podległość młodego komunistycznego państwa polskiego wobec imperium Josifa Stalina zapis ten budzi obecnie słuszne wątpliwości. Tym niemniej, wówczas uznany został za wiążący akt jednego z podstaw rozliczenia z wojenną przeszłością Niemiec i zaakceptowany również przez mocarstwa zachodnie. W tej sytuacji, roszczenia o swoją część reparacji Polska kierować miała już tylko pod adresem ZSRS. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego elementem rozliczenia za wojnę było również przejęcie byłych ziem niemieckich na zachód od nowej granicy opartej o Odrę i Nysę Łużycką, jak również pozyskanie mienia niemieckiego pozostałego na wschód od tej linii⁹. Związek Sowiecki uznał 22 sierpnia 1953 r., iż Niemcy wywiązały się ze swych finansowych zobowiązań wynikających z rozliczeń za wojnę. Dzień później analogiczne potwierdzenie wystosował rząd komunistycznej Polski, zrzekając się dalszych odszkodowań z dniem 1 stycznia 1954 r. Kwestia legitymizacji do takiego kroku stanowić będzie później przedmiot sporu prawnego o zasadniczej wadze: czy Polska po odzyskaniu niepodległości miała prawo do „wycofania” zrzeczenia się reparacji oraz czy w istocie komunistyczne władze polskie całkowicie ubezwłasnowolnione przez Sowietów mogły tak uczynić? W dodatku, ostateczne zamknięcie cezury domagania się o reparacje w „długim” okresie powojennym nastąpiło z chwilą podpisania układu „2 plus 4”, w którym definitywnie uregulowano granicę polsko-niemiecką i podstawy sąsiedzkiej współpracy¹⁰.

Podniesienie kwestii reparacji przez rząd polski w okresie rządów partii „Prawo i Sprawiedliwość” spotkało się ze zdecydowaną odmową podjęcia rozmów na ten temat ze strony państwa niemieckiego. Kryzys w relacjach między oboma państwami mający głębokie korzenie w zasadniczych rozbieżnościach w interesach politycznych i (w mniejszym stopniu) gospodarczych Polski i Niemiec został spotęgowany kampanią reparacyjną strony polskiej. Rząd Zjednoczonej Prawicy doprowadził do powstania „Raportu o stratach wojennych poniesionych przez Rzeczpospolitą Polskę w wyniku agresji niemieckiej”. To wielopłaszczyznowe opracowanie dotyczyło jednak wyłącznie terenów, jakie znalazły się pod okupacją niemiecką i które wróciły po zakończeniu wojny w skład państwa polskiego.

Przedstawiciele władz niemieckich dystansowali się od podnoszonych przez polskich polityków haseł rozliczenia z przeszłością w formie reparacji wojennych. Jednocześnie Niemcy wykonały szereg gestów wobec Polski w postaci podkreślenia świadomości o swojej winie za zbrodnie Należy jednak podkreślić, iż działania te nie wyszły poza ramy symboliczne – nie rozwiązano nawet tak skromnych (w perspektywie żądań wypłaty wielkiej kwoty 1,3 bln Euro)

Wraz ze zmianą władzy w Polsce jesienią 2023 roku, rząd koalicji 15 października, złożony z polityków Koalicji Obywatelskiej, Lewicy i Polskiego Stronnictwa Ludowego, zdystansował się od żądań reparacyjnych zgłaszanych uprzednio przez rząd Zjednoczonej Prawicy. Zasadniczo nie zakwestionowano jednak sprawy zadośćuczynienia w o wiele bardziej ograniczonej formie, niż domagał się tego rząd Mateusza Morawieckiego, np. w postaci wypłat świadczeń dla ostatnich żyjących polskich ofiar Rzeszy Niemieckiej. Sprawa ta stała się jednym z punktów spornych podczas spotkania Kanclerza Niemiec Olafa Scholza z Premierem RP Donaldem Tuskiem w Warszawie w czerwcu 2024 r., kiedy polski premier odrzucił propozycję szefa niemieckiego rządu, by kwestia ta została rozstrzygnięta wypłatą przez Niemcy kwoty 200 mln euro. Niestety strona niemiecka nie zdecydowała się również, jak do tej pory, na wykonanie innego gestu, jaki pozwoliłby na przynajmniej częściowe zaspokojenie wymogów polskiej strony. Jak pokazują badania, wiedza społeczeństwa niemieckiego na temat zbrodni niemieckich w Polsce w latach 1939-1945 nadal pozostaje na niskim poziomie i w dużym stopniu sprowadza się do świadomości zbrodni popełnianych wyłącznie na osobach narodowości żydowskiej¹¹.

Podsumowanie

W aktualnej sytuacji politycznej, potęgowanej kryzysem w Europie Środkowo-Wschodniej wywołanym koniecznością zbrojeń wywołanym pełnoskalową agresją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę kwestia domagania się przez Polskę reparacji wojennych od Republiki Federalnej Niemiec wydaje się tematem zamkniętym. Nie można jednak wykluczyć, iż napięcia związane z kwestią rozliczeń za wydarzenia II wojny światowej powrócą jeszcze w stosunkach między tymi państwami. Niekoniecznie zresztą pod nazwą reparacji, ale jako zadośćuczynienie lub pod innym terminem, odnosząc się jednak do przynajmniej fragmentarycznego wynagrodzenia za krzywdy popełnione podczas wojny.

BIBLIOGRAFIA (selektywna)

Barcz Jan, Kranz Jerzy, Reparacje od Niemiec po II wojnie światowej w świetle prawa międzynarodowego. Aspekty prawa i praktyki, Warszawa 2019

Campos Bernardo Mageste Castelar, War reparations as a financial burden on the responsible State: The Congo v Uganda case, „Questions of International Law” 2022, nr 95

Eckert Jörn, Reparacje wojenne a rezygnacja z nich: niemiecko-polskie stosunki z perspektywy historyczno-prawnej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2005, R. LXVII, z. 2

Evans Christopher, The Right to Reparation in International Law for Victims of Armed Conflict, Cambridge 2012

Hathaway Oona A., Mills Maggie M., Poston Thomas M., War Reparations: The Case for Countermeasures, „Stanford Law Review” 2024, nr 76

Forrester Katrina, Reparations, History, and the Origins of Global Justice, [w:] Empire, Race and Global Justice, red. Duncan Bell, Cambridge 2019

Fraga Arminio, German Reparations and Brasilian Debt: a comparative Study, „Essays in International Finance” 1986, nr 183

Kostrzewa-Zorbas Grzegorz, German Reparations to Poland for World War II on Global Background, „Studia Bezpieczeństwa Narodowego” 2018, R. 8, nr 14

Łaski Piotr, Polskie żądania reparacji wojennych wobec Niemiec oraz żądania odszkodowawcze Niemców wobec własności poniemieckiej w Polsce z tytułu jej utraty po II wojnie światowej, „Problemy współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2021, nr XIX

Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, t. II, Dokumenty, red. Sławomir Dębski, Witold M. Góralski, Warszawa 2004

https://dzieje.pl/rozmaitosci-historyczne/niemcy-wyplacily-francji-i-w-brytanii-ostatnia-rate-reparacji-wojennych-za (dostęp z dn. 08.09.2023 r.)

https://wszystkoconajwazniejsze.pl/prof-stephan-lehnstaedt-niemcy-o-niemieckich-zbrodniach-w-polsce/ (dostęp z 07.08.2024 r.)